Het boek Il Principe of De Heerser van Machiavelli geldt als één van de meest aanstootgevende, immorele werken uit de geschiedenis van de wijsbegeerte. De Engelse naam voor de duivel – ‘The old Nick’ – zou etymologisch afstammen van de voornaam van Machiavelli, Niccolò. Bovendien geldt een ‘machiavellist’ als een immorele, scrupuloze politicus, die geen middel schuwt om zijn macht te behouden.

Maar hoe terecht is deze slechte naam? Inderdaad: Machiavelli laat de lelijke kant van politiek zien, en ook van de mens. Il Principe is een handleiding voor politieke leiders, waarin de wereld wordt beschreven zoals die is, en niet zoals die zou moeten zijn. Machiavelli is geen idealist. In de echt wereld blijven burgers trouw aan hun leiders zo lang het hen goed uitkomt, en stappen net zo gemakkelijk over naar een nieuwe politieke held. In de echte wereld krijgt een politicus te maken met corruptie en geweld. Ook kan het lot hem slecht gezind zijn. Doortastend, soms zelfs agressief optreden is dan van het grootste belang. Is dat immoreel? Eerder laat Machiavelli zien dat je macht en moraal moet scheiden – als het gaat om het verkrijgen en behouden van orde, is ethisch handelen niet per se de beste methode. Sterker nog: hedendaagse denkers als Isaiah Berlin en Hans Achterhuis laten zien dat morele politiek – ‘politiek van de goede bedoelingen’- soms juist nog gevaarlijker is dan de machiavellistische Realpolitik.

Bovendien is er nog een reden waarom Machiavelli allesbehalve immoreel is. Door een kijkje te geven in de keuken van de macht, laat hij niet alleen aan leiders, maar ook aan het volk zien hoe macht eigenlijk werkt. Machiavelli waarschuwt zo vaak dat een leider moet voorkomen dat het volk zich tegen hem keert dat het zonneklaar is dat de eigenlijke machtsbasis bij het volk zelf ligt. Dat blijkt des te meer uit de geest van het andere grote werk dat Machiavelli heeft geschreven: Discorsi, oftewel Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius. In deze studie naar het succes van de Romeinse republiek, is het duidelijk dat Machiavelli streeft naar actief burgerschap. Vrijheid is niet passief niks doen, maar actief meedoen – een inzicht dat niet aan belang heeft ingeboet.

In dit weekeinde verkennen we de tijd waarin Machiavelli leefde, en zijn boeken Il Principe en Discorsi. We leren zijn politiek instrumentaria kennen, met begrippen als Virtù en Fortuna.

Daarnaast onderzoeken we de actuele relevantie van zijn denken, en van het republicanisme. Bovendien leren we Machiavelli zelf kennen. Een bruisende geest van de Renaissance; erudiet en vitaal, geliefd door zijn medewerkers, geminacht of zelfs gehaat door de heersende klasse en de Kerk. Schrijver van invloedrijke studies, maar ook van schunnige carnavalsliedjes.

Prof.dr. H.J (Hans) Achterhuis (1942) studeerde theologie en filosofie in Utrecht en Straatsburg. In 1967 promoveerde hij op een studie over Albert Camus. Tot 1972 was hij als medewerker voorlich­ting en onderzoek werkzaam bij het Werelddiakonaat van de Nederlandse Hervormde Kerk. Van 1972 tot 1973 werkte hij in een zelfde funktie bij het Nederlands Centrum voor Buitenlan­ders (NCB). Van 1973 tot 1990 was hij verbonden aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast was hij van 1988 tot 1991 bijzonder hoogleraar in de milieufilosofie aan de Landbouw-universiteit van Wageningen. Vanaf 1990 tot 2007 was prof.dr. H.J. Achterhuis hoogleraar Algemene Wijsbegeerte aan de Universiteit Twente.

Leon Heuts (1969) is redacteur van Filosofie Magazine. Hij studeerde  journalistiek en filosofie in Tilburg. Vorig jaar verscheen van hem, met co-auteur Herman de Regt, De Filosofie Twittercanon (uitg. Boom). Volgend jaar april verschijnt, met co-auteur Sjoerd de Jong, Ik dacht het niet. 20 dwarse ideeën en andere pijnlijke momenten uit de filosofie (uitg. Bert Bakker). In het verleden ontwikkelde en doceerde hij de Basisopleiding systematiek van de filosofie bij de ISVW.